سال 85 از سوی مقام معظم رهبری (دام ظله العالی ) به نام پیامبراعظم (ص)نام گذاری شده ، شایسته است که هر کس به قدر توان خویش در باره شخصیت عظیم و الهی آن حضرت بحث کند و به جهانیان گوشه ای از ابعاد وجودی ایشان را معرفی نماید اگر چه سخن گفتن درباره وجود آسمانی و ملکوتی پیامبر اکرم (ص) برای هر کس مقدور نیست . اما از باب (ما لا یدرک کله لا تدرک کله ) به مقدار توان خود ، باید در این وادی گام نهاد و خوشه ای از خرمن بی انتهای فضایل آن بزرگوار بر چید ،‏در این نوشتار سعی بر این استکه ضمن بررسی  اجمالی نظام تربیتی پیامبر ، و محورهای عمده آن را بر اساس آیات و روایات معرفی می نماید.

                                                           نظام تربیتی

    نظام تربیتی به معنای نظم دادن آراستن ، رویه ،عادت (1) مقررات ساختار روشمندانه و آیین نامه آمده است (2) و در اصطلاح ، عبارت است از : مجموعه اجزای مرتبط و به هم پیوسته که مرکب واحدی را تشکیل میدهند ، به گونه ای که اگر در یک جزء آن خللی وارد شود ، همه اجزا از کار می افتند و اثر خود را از دست می دهند. (3)
نظام تربیتی نیز متشکل از عناصر و عوامل متعدد و به هم پیوسته و مرتبط به هم است که در مجموع ، نظام واحدی راپدید می آورند . عناصر اصلی هر نظام تربیتی عبارتند از : مبانی ، اصول ، اهداف ،‏روش ها ، عوامل تربیت .(4)
اصول تربیتی عبارت است از ،‏معیارهای کلی و نسبتآ ثابت انسان که ازمبانی انتزاع می شود و خط مشی مرّبی رادر  اجرا ی فعالیت های تربیتی معین می کند .
نخستین چیزی که در مرحله اجرا باید بدان توجه کرد ،‏انتخاب روش مناسب در انجام برنامه تربیت است . روش در حقیقت میان اصل و هدف امتداد دارد و نشان میدهد که چگونه باید برای پرورش همه جانبه برنامه ریزی کرد و برای رسیدن به اهداف مورد نظر ، چه فعالیت هایی باید انجام داد .(5)

                                                               عناوین نظام تربیتی پیامبر اعظم(ص)

  پیامبر اعظم (ص) به عنوان آخرین فرستاده خدا در زمین، بهترین نظام تربیتی را برای تربیت انسان آورده است . هر چند نظام تربیتی اسلام به صورد امروزی و به سبک جدید تنظیم نشده ، ولی در باب تعلیم و تربیت،‏اندیشه های ناب و عمیق در آیات و روایات وجود دارند که با استفاده از آنها می توان به نظام تربیتی ویژه ای دست یافت . قرآن کریم درآیات متعدد،تعلیم و تربیت را ازاهداف مهم بعثت رسول خدا(ص) می شمارد.« وَ لَقَدْ مَنَّ الله عَلَ المُومنینَ فیهِم رَسُولاً مِن اَنفُسَهُم یَتْلُو عََلَیهِم آیاتِهِ وَ یُزَکّیهِمْ وَ بُعَلِّمُهُمُ الکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ»(آل عمران 164»  خداوند بر مومنان منت نهاد که در میان آنها ،‏پیامبری ازخودشان بر انگیخت تا آیات او را بر آنها بخواند و‏ آنها را پاک گرداند و کتاب و حکمت بیاموزد . 
   نظام تربیتی پیامبر اعظم(ص) از آیات متعدد قرآن ،‏که در ارتباط با تعلیم و تربیت انسان سخن می گویند، به خوبی قابل استنباط است . در مبانی تربیتی نبوی می توان گفت که توجه اساسی یه فطرت انسانی ،‏توحید ،‏هدفمندی نظام هستی و انسان ،‏محدودیت توانایی های انسان ، اراده و اختیار و جاودانگی وی از مهم ترین مبناهایی هستند که از آیات و روایات بدست می آید . اگر به قرآن وسنت نبوی مراجعه کنیم و با دقت در آن بیندبشیم ،‏به این نکته اذعان خواهیم کرد که تمام تعلیمات و فعالیت های تربیتی پیامبر بر این واقعیتهای دینی و انسانی مبتنی بوده است ،‏چرا که آن حضرت فطرت انسانی را پرورش می داد، مردم را به توحید دعوت می کرد،‏انسان را با اهداف آفرینش و هدف خلقت خودش آشنا می ساخت ،‏با هر فرد به اندازه قدرت درک و فهمش سخن میگفت تا با اراده و اختیار خود آن راه را بر گزیند ‍‏،‏ خداوند در سوره انسان آیه 3 می فرماید : « إِنَّا هَدَیناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَ امَّا کَفُوراً » ما راه را به او نشان دادیم ،‏خواه شاکر باشد خواه ناسپاس.  
                                                       الف . محور های نظری نظام تربیتی پیامبر اعظم(ص)
       منظورازمحورهای نظری ویژگیهایی نسبتاً ثابت و کلی است که بر اساس مبانی آنحضرت در فرایند ترببیت استنباط می گردد . به عبارت دیگر باید ها  و نباید های کلی در باب تربیت انسان هستند که از‍ قرآن کریم و سنت ایشان به دست می آیند و باید در مقام عمل ، مورد توجه مربیان مسلمان قرار گیرند.و به عنوان قواعد کلی در باب تربیت از مبانی تربیتی انتزاع می شود ، و کار بردشان تأیین خط مش اصلی مربیان است ، نه اینکه جنبه روشی داشته باشند .
1. هماهنگی تربیت با فطرت انسانی
    نظام تربیتی پیامبر اعظم (ص) مبتنی بر فطرت انسانی است و پیامبر اکرم (ص) مانند دیگر انبیا ،‏برای شکوفا سازی فطرت ذاتی بشر آمده  می خواهد سرشت اولیه آدمی را ، که مقتضی کمال وسعادت واقعی اوست ف احیا کند و به ثمر برساند . از نظر پیامبر اعظم (ص) همه انسان ها با فطرت الهی به دنیا آمده و اگر فطرت اولیه شان دست خوش دگرگونی و آلودگی نگردد ،‏در شناخت راه و هدف ، که همان «سیر الی الله »‏و بازگشت به سوی حق تعالی است به تنهایی کافی است ، چنانچه آن حضرت می فرماید :« کُلُّ مَولُدُ علی الفطرة و ابَواهُ یُهَوَّدَانِهُ و یُنَصِّرانِهُ و یَمَجِّسَانَهُ» هر نوزادی با فطرت الهی به دنیا می آید ، ولی پدر و مادر اویند که وی را به کیش یهودیت ،‏نصرانیت و مجوسیت می کشانند .(6)
 تعلیم و تربیت نا درست فطرت انسانس را مکدَّر می سازد و جلوی رشد و ترقی آن را گرفته ، ومتربی را به مسیری سوق می دهد که خود در برابر او قرار داده است.از این رو است که قرآن کریم به عنوان برنامه تعلیمی و تربیتی پیامبر اکرم (ص) ، از مردم می خواهد به فطرت خود مراجعه کنن و بر اساس آن ، حق را بپذیرند ، به دور ازوسوسه های شیطانی حق را در قول و عمل قبول کنند .(7)
    با نظر به اینکه اسلام دینی است فطری و مواد اعتقادی و عملی آن بر اساس آفرینش انسان با آنها موافقت دارد و وجود انسان با قوا و ابزاری مجهز گشته است که همان خواسته های دعوت دینی را می خواهد . (8) از این رو ، خداوند به مردم دستور می دهد که از داعیان الی الله ، به ویژه رسول خدا (ص) ، پیروی کنند : در سوره احقاف آیه 31 می فرماید: « أَ جِیبُوا دَاعِیَ الله وَ آمِنُوا بِهِ یَغفِر لَکُم مِن ذُنُو بِکُم وَ یُجِرکُم مَن عَذابٍ ألِیم» دعوت کننده الهی را اجابت کنید و به او ایمان آورید تا گناهانتان را ببخشد و شمارا از عذابی دردناک پناه دهد .‏ 
   وفاداری به تعهد فراموش شده ،‏یاد آوری نهمت های مورد غفلت قرار گرفته و بیان احکام الهی و نیز آشکار ساختن توانمندیهای عقل از مصادیق بارز تربیت فطری و دینی است که در آن وظیفه انبیا شمرده شده . مربیان جامعه ،‏که در حقیقت ، وارثان پیامبران و ادامه دهندگان راه ان بزرگواران هستند ، باید این شاخص را در برنامه ریزی های تربیتی شان رعایت نموده ،‏فعالیت های خود را منطبق با خواست فطری متربی پیش ببرند .

2. توحید محوری
   توحیدمحوری و یگانه پرستی نظام تربیتی آن حضرت است ، اگر به دعوتها و تعلیمات ایشان نگاه کنیم . به این نکته خواهیم رسید . که آن بزرگوار همواره مردم را به یگانه پرستی می خوانده و در قول وفعل ، بر آن تأکید  داشته است. خداوند در سوره بقره آیه 60 می فرماید:« وَ إِلَهُکُم إلَهٌ واحِدٌ لاَّ إلَهَ إِلاَّ هُوَالرَّحمنُ الرَّحیمُ» معبود شما معبود یگانه است که جز او معبودی نیست‍، معبودی مهربان و بخشنده .
    توحید نه تنها ازمحورهای نظام تربیتی رسول خدا(ص) است، بلکه از آغازخلقت تاکنون ، محورفعالیت های انبیا بوده.بر اساس آیات قرآن کریم ، توحید ازمبانی مهم تعلیماتی پیامبران بوده .قرآن از این برنامه عمومی انبیا در سوره انبیا آیه 25 خبر میدهد: « وَما أرسَلنا مِن قَبلِکَ مِن رَّسُولٍ إِلَّا نُوحِی إلَیهِ لَا أَنَّهُ لَا إلَهَ إِلَّا أَنَا فَعبُدُونِ» ماپیش از تو پیامبری را نفرستادیم ، مگراینکه به او وحی کردیم که معبودی جز من نیست . پس تنها مرا پرستش کنید .
  سیره پیامبراکرم (ص) نیز این مطلب را نشان می دهد که آن حضرت بر همین اساس ، مردم را به توحید و خدا پرستی دعوت می کرد و از آنان می خواست از شرک و ثنیت و تثلیث فاصله گرفته ، به خدای یگانه ایمان آورند و تسلیم محض او باشند آن حضرت در روزهای نخست دعوتشان میفرمودند :‏«قولوا لا اله الا الله تفلحوا » بگویید:‏هیچ خدایی جز الله نیست تا رستگار شوید .(9)   یعنی اندیشه های باطل شرک و بت پرستی را از اذهان خود بیرون بریزید واندیشه توحید ویگانه پرستی را جایگزین سازید، چنانچه خداوند به پیامبر خود در سوره مائده آیه 76 دستور صریح دادمردم را از شرک وبت پرستی بر حذر دارد : « قُل أَتَعبُدُونَ مِن دُون اللهِ مَا لاَ بَملِکُ لَکُم ضَرّاً وَ لَا نَفعاً »بگو :‏آیا جز خدا چیزی را می پرستید که مالک سود و زیان شما نیست.
   3. عدالت مداری 
   عدالت در زندگی فردی و اجتماعی انسان کار برد وسیعی دارد و تمامی ابعاد حیات وی را در بر می گیرد . حیات فردی ، خانوادگی ، سیاسی - اجتماعی ، آموزشی و  فرهنگی همه تحت تأثیر عدالت قرار گرفته و در سایه آن ، هر فرد و نهادی به حق و حقوق خود می رسد . بنابر این عدالت دارای مقهوم عامی است، به گونه ای که این معنا را میتوان از سخنان امام علی (ع)‏ به دست آورد که فرمود :‏ « العدلُ یضعُ الامور‏َ مواضعَها » عدالت هر چیز را در جای خودمی نهد .
   آنچه مهم به نظر می رسد رعایت عدالت در امور اجتماعی است که اسلام و قرآن در این باره فراوان تأکید نموده و پیامبران نیز بدان عمل کرده اند خداوند در سوره مائده آیه 8 می فرماید : « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُو نُوا قَوَّامِینَ لِلّهِ شُهَدَاء بالقِسطِ وُ لا یَجرِ مَنَّکُم شَنَآنُ قَومٍ عَلَی أَلاَّ تَعدِلُو هُوَ أَقرَبُ لِلتََّقوَی» ای کسانی که ایمان آورده اید! همواره برای خدا قیام کنید و از روی عدالت گواهی دهید دشمنی با جمعیتی شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند .
 عدالت اجتماعی در پرتو تعلیم و تربیت صحیح قابل تحقق است که اگر افراد جامعه بر اساس آموزه های دینی پرورش یافتند ، جامعه پدید آمده از آنان قطعاً عدالت محور خواه بود .پیامبر خدا (ص) نیز به نوبه خود ، برای اقامه عدل در جهان ، با معجزاتی همچون قرآن تلاش کرد و توانست نظامی بر اساس قسط و عدل در جامعه مستقر سا زد . گذشته از اینکه خود آن حضرت در اجرای عدالت کوشش می کرد ، دیگران را نیز به انجام آن توصیه می فرمود . به هر حال .،‏برقراری عدالت در جامعه از امتیازات تربیت نبوی به شمار آمده که در تمام فعالیت های تربیتی ایشان نمایان است . اکنون نیز باید این ویگی در نظام های تربیتی جوامع اسلامی مورد توجه کارشناسان و مجریان تعلیم و تربیت قرار گیرد و در مسیر تحقق آن ‍، گام بردارند.
4.آخرت گرایی
  از دیگر شاخصه های نظام تربیتی نبی اکرم (ص) آخرت گرایی است که ناظر به خصیصه روحی و معنوی انسان و همواره مورد تأکید آن حضرت و بزرگان دین بوده است . این  ویژگی در هیچ مکتبی جز مکتب اسلام وجود ندارد ! زیرا تنها آیینی که بر تعادل میان دنیا و آخرت اهتمام می ورزد ، دین اسلام است . ‍قرآن کریم دراین زمینه ، در سوره قصص آیه77 خطاب و پیامبر می فرماید : « وَ ابتَغِ فِیمَا آتَاکُ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَ لَا تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنیَا» و در آنچه خدا به تو داده ، سرای آخرت را بخواه و بهر ه ات را از دنیا فراموش نکن -  از منظر اسلام بهره برداری درست از مادیات و امکانات دنیا هیچگاه ممنوع نبوده است،‏مهم نحوه استفاده از مادیات است که انگیزه و هدف افراد درکبفیت بهره گیری از آنها متفاوت می باشد .بر این اساس قرآن     می خواهد بین بهره گیری ازمادیات  و تلاش برای نیل به سعادت اخروی تعادل برقرار کند.
  از این رو ، برنامه های تربتی باید به نحوی تنظیم شوند که متضمن پرورش روحیه آخرت گرایی در اندیشه ها ،‏انگیزه هاو رفتارهای متربی باشند، تا جایی که هستی متربی و تمامی ابعاد وجودی اورا در هت زندگی آخرت پرورش داده ، جهان پس از مرگ را مور همه امور وی قرار دهند .
    علامه طبا طبائی در باره لزوم آخرت گرایی می نویسد : به یاد آر روزی راکه با مردم بر پروردگار خود وارد می شوی و حقیقت امر را دریافته، می فهمی که فقط او مدبر امور زندگی تو بوده و جز خدایتعالی کسی زندگی ات را اداره نمی کرده و هر چه که خیال می کردی در تدبیر امرت موثر بوده ، چه اموالی که وسیله زندگی خویش می پنداشتی و چه اولادی که یار و مددکارت تصور می کردی و چه همسرو خویشاوندانی که پشت و پناه خود می دانستی ، هیچ کدام در تدبیر زندگی تو اثرنداشته وپندارو خرافه ای بیش نبوده است . ازاین رو ، روز قیامت ، روز کشف بطلان پندارهایی است که در دنیا آدمی را به خود سرگرم می کند . (10)        
  5. تقرّب به خدا
  نظام تربیتی پیامبر اکرم (ص) از این ویژگی برخوردار است که انسان را به خدا نزدیک و از مظاهر ظلم و فساد دور می سازد . انسان های تربیت یافته در مکتب پیامبر به اندازه ای از علم و ایمان عمیق و اخلاص قوی بر خوردار بودند که جز به خدا و زندگی پس از مرگ فکر نمی کردند .آنان به بالاترین مراتب تقوا و قرب خدا نایل گشتند و در راه نشر معارف الهی ،‏از هیچ ایثار و فداکاری دریغ نکردند . پیامبر اکرم (ص) راه رسیدن به قرب خدا را به همگان نشان دادند و هرکس می تواند به مراتب بالای آن دست پیداکند . از منظر قرآن کریم که متن نظام تربیتی پیامبر اعظم (ص) است ،عمده راه رسیدن به «قرب الی الله» عبادت و پرستش خدا و تسلیم بودن در برابر دستورات اوست . قرآن به انسان می فرماید : بنده در تمام امورش ، باید به مقتضای مملوکیت و عبودیت خویش رفتار کند، دربرابر پروردگارش تسلیم محض باشد و به هر فرمانی که از ناحیه خداست عمل کند و این معنا را با عمل به دین درجمیع شئون زندگی اش عملی سازد ، چون دین جز همان عبودیت در امور دنیا و آخرت ،‏چیز دیگری نیست.(11) 
  تربیت نبوی ، که مبتنی بروحی الهی است ، سعی دارد افرادی را پرورش دهد که اعمالشان درنهایت ، به قرب خدای سبحان منتهی گردد راه تقرب به خدا منحصر به عبادت نیست بلکه راه های جزئی دیگری نیز وجود دارند که یا به عبادت منتهی می شوند ویا همسو با روش عبادی ،‏انسان را به خدا نزدیک می کنند . (12)  انفاق در راه خدا ، خدمت به مردم دست گیری ازمستضعفان و مانند آن شیوه هایی هستند که آدمی را به کمال می رسانند که همان تقرب به خداست. بنابر این قرب الهی در مکتب تربیتی پیامبر اعظم (ص) مطرح بوده است و انسان در اثر تعالیم نبوی ،‏می تواند آن را در خود و دیگران ایجاد و تثبیت نماید . از این رو ،‏مربی مسلمان باید با استفاده از اصول و روش های مناسب تعلیم و تربیت ، زمینه رشد و بالندگی و تکامل روحی و معنوی هر چه بهتر و بیشتر متربی را فراهم نموده ، او را به سوی آفریدگار جهان سوق دهد و به مقام قرب الهی برساند.                               ادامه دارد